Onderzoek: Grote spanningen en onrust op terroristenafdeling in Zwolle

Op de terroristenafdeling van de Penitentiaire Inrichting (PI) Zwolle blijken veel spanningen te heersen. Dat zegt een onderzoek van de Universiteit Leiden.

Achter de hoge muren van de Penitentiaire Inrichting (PI) Zwolle schuilt een afdeling die weinig mensen kennen, maar die uniek is in Nederland: de enige terroristenafdeling (TA) voor vrouwen. Hier verblijven Nederlandse vrouwen die terugkeerden uit Syrië en Irak na zich te hebben aangesloten bij Islamitische Staat. De omstandigheden binnen deze afdeling roepen vragen op over sociale veiligheid, strenge beveiliging en onderlinge spanningen, blijkt uit een onderzoek van de Universiteit Leiden.

Strenge controle en beklemmende sfeer

Op de TA verblijven momenteel dertien vrouwen, verdeeld over drie kleine groepen. De beveiliging is extreem: twee penitentiair inrichtingswerkers (piw’ers) houden constant toezicht op vijf gedetineerden, een ongekende verhouding in vergelijking met reguliere afdelingen. Gedetineerde vrouwen ervaren de controle als beklemmend en geven aan dat zij geen ruimte voelen om zichzelf te zijn. Ook piw’ers zelf voelen zich ongemakkelijk door de voortdurende observatietaak.
Om de gedetineerden op een natuurlijke manier in de gaten te houden, hebben medewerkers zelfs een opvallende tactiek ontwikkeld: puzzelen in de gezamenlijke ruimte. Dit lijkt onschuldig, maar gedetineerden beschouwen het als een slinkse manier om hun gesprekken af te luisteren.

Wantrouwen en culturele afstand

Het wantrouwen tussen medewerkers en gedetineerden is groot. De vrouwen weten dat elk woord en elke beweging wordt gerapporteerd. Tegelijkertijd voelen de medewerkers zich gevangen in een systeem waarin begeleiding en re-integratie ondergeschikt lijken aan toezicht en controle. Dit leidt tot spanningen, waarbij zelfs het stellen van vragen over cultuur en religie als ongepast wordt ervaren. Een ander opvallend aspect is de culturele afstand. Alle piw’ers zijn wit en dragen geen hoofddoek, terwijl alle gedetineerde vrouwen een hijab of traditionele kleding dragen. Dit versterkt het gevoel van ‘wij versus zij’, een dynamiek die de onderlinge verhoudingen verder op scherp zet.

Een vrouw zat op een kleed te bidden, maar ik wist niet dat het een gebedskleed was. Toen zei ik tegen haar: ‘goh, heb je de gordijnen van de muur afgetrokken?’

Een medewerker vertelt over een misverstand. ‘Ik heb één keer een celdeur opengemaakt en daar had een vrouw een gebedskleed aan. Een gebeds-… Ja, ja, nee laat ik het even kleed noemen… Maar dat zag er heel gek uit en heel rommelig en ik wist nog niet dat het een gebedskleed was. Toen zei ik tegen haar: ‘goh, heb je de gordijnen van dat ding afgetrokken, gordijnen van de muur afgetrokken?’ Dat had ik natuurlijk niet moeten zeggen. Maar ik had… Ik heb best wel een goeie band met haar, ook waar redelijk veel grappen worden gemaakt. En toen heeft ze direct gezegd: ‘ik vind het niet grappig dat jij hier grappen over maakt, want dit is mijn gebedskleed.’ ‘Excuus, dat wist ik niet. Hou ik rekening mee de volgende keer.’”

Een ‘label’ met grote gevolgen

Het stempel ‘terrorist’ drukt zwaar op de vrouwen in PI Zwolle. Niet alleen worden ze door personeel en andere gedetineerden soms zo genoemd, maar het belemmert ook hun mogelijkheden om een nieuwe identiteit op te bouwen. Hoewel de vrouwen steun bij elkaar zoeken, brengt het kleine aantal gedetineerden ook risico’s met zich mee. Er is nauwelijks ruimte om afstand te nemen van de groep, wat kan leiden tot sociale controle en een groepsdruk die het proces van deradicalisering bemoeilijkt. Nieuwe gedetineerden, vaak rechtstreeks uit oorlogsgebieden, brengen trauma’s mee die de dynamiek binnen de groep op scherp zetten. Medewerkers omschrijven de afdeling als ‘saai’ en ‘rustig’, zonder gewelddadige incidenten. Toch leidt de hoge mate van controle tot frustratie bij zowel personeel als gedetineerden. PIW’ers geven toe dat ze soms uit verveling toekijken hoe de vrouwen met elkaar omgaan, terwijl de vrouwen juist het gevoel hebben continu beoordeeld te worden.

Reactie directeur PI Zwolle

Vestigingsdirecteur Elise Beltman van de PI in Zwolle zegt in een schriftelijke reactie aan Oost dat ‘de inzichten uit het rapport waardevolle handvatten bieden om hierin verdere verbeteringen door te voeren. (…) Elke dag zetten wij ons in voor een veilige leefomgeving voor de vrouwen in onze PI. Binnen alle afdelingen van PI Zwolle, dus ook de TA voor vrouwen, is het contact tussen medewerkers en gedetineerden de basis voor een veilig en gezond werk- en leefklimaat.’